Yenda Mũno Ĩkũũraga Rũrĩra

Mĩario ya ateti itarĩ gĩtina kana gĩthethwa
Kwerirwo yenda mũno ĩkũũraga rũrĩra. Mĩario ya Raila Oginga, na Kalonzo Musyoka, ya mweri 27 wa Kĩhu gĩa Kerĩ atĩ gwĩtĩkĩrwo gwa Kĩambi Watho kĩrĩa kĩerũ no gũtũme thirikari ya Kenya ĩgarũrwo nĩ thigari, nĩ mĩario ĩtarĩ gĩtina kana gĩthethwa, na ĩkuonania ateti aya eerĩ no marehe ngũĩ bũrũriinĩ makĩyethera iturwa cia wathani.

Makĩaria hĩndĩ ya kũruta ibuku rĩa ũregani na Kĩambi Watho kĩrĩa kĩerũ wabiciinĩ nene ya Aregani (Tũcungwa) mwena wa Upper Hill, Nyairobi, ateti aya eerĩ nĩ maronanirie me na guoya wa kũhootwo gĩthuranoinĩ gĩa Gwĩtĩkĩrwo (Tũrigũ) kana Kũregwo (Tũcungwa) gwa Kĩambi Watho kĩrĩa kĩerũ, mweri 21 wa Kanyua Hũngũ mwaka ũyũ tũrĩ wa 2005.

Guoya ũcio wa kũhootwo gĩthuranoinĩ ũronania tarĩ guo ũratũma magerie kũmakia mũingĩ atĩ thirikari no ĩgarũrwo nĩ thigari. Kĩũria nĩ gĩkĩ: Raila Oginga na Kalonzo Musyoka maroiga ũguo me na mũbango wa kũgarũra thirikari kana makĩhaarĩria andũ a Kenya gwĩtĩkĩra ngũĩ ĩrĩa mamabangĩire thutha wa Tũcungwa kũhootwo gĩthuranoinĩ gĩa Kĩambi Watho, kana maroiga ũguo nĩ kĩ?

Arutwo a Moi
Raila Oginga na Kalonzo Musyoka maathomeire ũteti rungu rwa Mwathani na Gĩthũri, Daniel Arap Moi, na mekuonania atĩ nĩ amwe a arĩa maracokia Ũmoi thutha wa Moi Gũũkĩrĩria Njũng’wa mwaka wa 2002.

Andũ a Kenya nĩ wega maririkane atĩ kaingĩ hĩndĩ ya ithurano mĩaka ĩrĩa Moi aathanaga, gwakoragwo na haro cietagwo cia iruka kana cia gĩkabira, na ciambagĩrĩria na mĩario ya gũcocera mũingĩ, ta ĩyo ya Raila Oginga na Kalonzo Musyoka.

Hĩndĩ ĩno ya ũteti wĩgiĩ Kĩambi Watho kĩrĩa kĩerũ, nĩ gũkoretwo gũgĩkunũka ngũĩ mĩcamanioinĩ ya ateti, na rĩngĩ andũ makahũrwo na macungwa, kana na mahiga, na amwe nĩ macinĩirwo ngari ciao. Ngũĩ ta icio itiagĩrĩire kuoneka bũrũriinĩ, na nĩ kwagĩrĩire igirĩrĩrio kaimana nĩ guo andũ a Kenya maikie mĩtĩ ya Gwĩtĩkĩra kana Kũregana na Kĩambi Watho kĩrĩa kĩerũ na thayũ.

Acoceri a haro ta icio magĩrĩirwo nĩ kũmenya atĩ andũ a Kenya nĩ endi thayũ, na ngũĩ na haro cia mĩaka ya wathani wa Moi nĩ ciathirire kaimana, na itingĩheo mweke nĩ thirikari ya Mũtongoria wa rĩu, Mwai Kĩbakĩ gũcoka bũrũriinĩ na njĩra ya ngunguĩ kana ya ngungo.

Gũkararania na thirikari me thirikariinĩ
Matongoretio nĩ Raila Oginga, ateti amwe arĩa moimire KANU mwaka wa 2002 na makĩnyitanĩra na kĩama kĩa NAK kwambĩrĩria kĩama kĩa NARC, hamwe na arĩa maatigire KANU ta Uhuru Kenyatta, nĩ makoretwo magĩkararania na thirikari ya Mũtongoria wa rĩu wa bũrũri, Mwai Kĩbaki, gwa kahinda karaya o na gũtuĩka amwe ao nĩ mamĩnĩthita thirikariinĩ ĩyo. Thirikari ndĩrĩ yamagiria gũkararania na yo, na ũguo nĩ kuonania ũgima wa wĩyathi na ndemokirathĩ bũrũriinĩ rungu rwa wathani wa Mũtongoria wa rĩu, Mwai Kĩbakĩ.

O na ateti matekũgirĩrĩrio gũteta ũrĩa mekwĩyendera, nĩ maagĩrĩirwo nĩ kwĩmenyerera o ene makĩaria tondũ mĩario mĩũru no irehe ngũĩ bũrũriinĩ, na bũrũri witũ ndũkwendwo ngũĩ kana haro, ũkwendwo ũgĩe na wĩkũria wa kwĩyohora kuma ngathĩka cia ũkoronĩ na ũtũũrwa.

Akĩaria ũhoro wa mĩario ĩyo ya gũcocera andũ ya Raila Oginga na Kalonzo Musyoka, Mũtongoria wa bũrũri, Mwai Kĩbakĩ, nĩ arerire andũ othe a Kenya matikamakio nĩ ũcoceri wa ateti acio, na aroiga andũ othe a bũrũri me na wĩyathi wa gũikia mĩtĩ ũrĩa mekwenda, na ateti matiagĩrĩirwo nĩ kũmakia andũ atĩ nĩ guo matigaikie mĩtĩ yao ya Gwĩtĩkĩra kana Kũregana na Kĩambi Watho kĩrĩa kĩerũ.

Naake mĩnĩthita wa Ũigi Thayũ Bũrũriinĩ, John Mĩchũkĩ, areera Raila na Kalonzo atĩ nĩ thiota mararanga rĩrĩa mekũmakia andũ a Kenya na mĩario ya kũgarũra thirikari.

Mwaki wakana mũno wĩtunyaga nyama
O na gũtuĩka nĩ ma ateti othe a Kenya me na ndemokirathĩ ya gũtetera maũndũ mothe marĩa mekwenda, magĩrĩirwo nĩ kũgerera njĩra cia watho no ti gũcocera kana kũrehe ngũĩ na haro bũrũriinĩ.

Ĩndĩ o na magĩtetagĩra mwena ũmwe kana ũrĩa ũngĩ, gũtirĩ mũteti wagĩrĩirwo nĩ gwĩciria kana kwĩgũthagũtha gĩthũri na kuga atĩ ũteti wake wĩ wiki nĩ guo wagĩrĩire andũ othe a Kenya. Andũ a Kenya nĩ marekwo methomere Kĩambi Watho kĩrĩa kĩerũ, na maikie mĩtĩ yao ũrĩa mekwĩyendera. Nĩ njono na wĩyendi wa ateti rĩrĩa amwe ao mekwĩra andũ a icigo ciao matigathome Kĩambi Watho kana magĩtarũrange atĩ nĩ guo mwena ũrĩa ateti acio maratetera ũhootane.

Wĩyathi nĩ gwĩthurĩra, na ũmenyo nĩ wonagia mũndũ njĩra akahota gwĩthurĩra kĩhoto. Na kuo gũthoma nĩ kũrehaga ũmenyo. Andũ a Kenya nĩ marekwo meke wendi wao!

Mũteti o wothe nĩ wega athiĩ na mbere na ũteti wake no ndakae gũita akĩonoria. Ningĩ nĩ wega mũteti o wotho amenyage atĩ: Mwaki wakana mũno wĩtunyaga nyama, na yenda mũno ĩkũũraga rũrĩra!

Thaaai!

Thiomi cia Abirika na Gĩthomo (Gĩcunjĩ kĩa Mbere)

THIOMI CIA ABIRIKA NA GĨTHOMO: MAKŨMBĨ MABEGE HĨNDĨ YA BŨTHI NA IRĨĨRI CIA ABIRIKA CIORIRE

Iratathi rĩĩrĩ rĩandĩkĩtwo nĩ Gatua wa Mbũgwa, 2003

Matemo
Mũigana wa thiomi cia Abirika nĩ gĩcunjĩ kĩmwe gĩa ithatũ gĩa thiomi ciothe cia thĩ. Imwe cia cio ciaragio mabũrũriinĩ maingĩ nĩ andũ mirioni nyingĩ no nĩ iteanĩirio na igakomererio nĩ thiomi cia gĩkoronĩ kwambĩrĩria mĩaka ya 1900 kĩambĩrĩriainĩ. Nĩ ũndũ rũthiomi nĩ ruo rũkuuaga mũtũũrĩre wa andũ mwanya, thiomi ng’eni itingĩhota gũkuua mũtũũrĩre wa andũ a Abirika. Ũhũthĩri wa thiomi ng’eni mathukuruinĩ ũrutaga ciana kwamba kwĩyeherera nĩ guo ciĩrore, kana kwĩrora na maitho ma ageni eene thiomi icio ng’eni cihũthĩraga.

Nĩ gũkoretwo mĩcamanio ya kwarĩrĩria ũkũria wa thiomi cia Abirika na ũhũthĩri wa cio mathomoinĩ, no maũndũ macio matirĩ mahinga. Thiomi cia Abirika itirakũranĩra na thĩ hamwe na thayathi ta ũrĩa ciagĩrĩirwo nĩ ũndũ arĩa athomu kaingĩ matiandĩkaga maũgĩ mao na thiomi icio. Tondũ rũthiomi nĩ ikũmbĩ rĩa kĩririkano kĩa mũingĩ na nĩ gũkoretwo na ũteanĩria na wonoria wa ũgĩ kuma thiomiinĩ cia Abirika hatarĩ gũciongerera ũgĩ mwerũ, mũicoinĩ Abirika ĩtigĩtwo na makũmbĩ mabege, tũkĩaria ma kana na ngerekano. Na tondũ ũgĩ ũrĩa woneka ndũcokagĩrĩra thiomi cia Abirika nĩ ũndũ nĩ iteanĩirio, gĩthomo kĩa Abirika gĩtirĩ irĩĩri cia bata. Ĩndĩ, o na kwĩ na ikwĩro, mũng’eng’ano wa gũkũria thiomi cia Abirika nĩ wambĩrĩirie na wĩra ũyũ wa bata no mũhaka ũrĩke tondũ gũtirĩ mũndũ ũngĩhota kũgirĩrĩria rĩciria kahinda ka rĩo ge gakinyu.

Kĩambĩrĩria
Abirika ĩ thiomi makĩria ma 2,000, iria arĩ gĩcunjĩ kĩmwe gĩa ithatũ gĩa thiomi ciothe cia thĩ (Cambridge University Press, 2000). Thiomi imwe cia Abirika ta Gĩthwaĩri kwa mũhiano, kĩrĩa kĩaragio mabũrũriinĩ maingĩ ma Abirika ya Irathĩro na ya Gatagatĩ, ciaragio nĩ andũ makĩria ma mirioni 50. O na thiomi icio ikiaragio nĩ andũ aingĩ ũguo, ti cio ithomithanagia mathukuruinĩ na o na itithomagwo mabũrũriinĩ maingĩ ma Abirika. Gĩtũmi kĩmwe gĩa thiomi ici kwaga gũthomithania kana gũthomwo mathukuruinĩ ma Abirika nĩ gũkomererio nĩ thiomi cia gĩkoronĩ kuma kĩambĩrĩria kĩa mĩaka ya 1900, na gĩtũmi kĩngĩ nĩ gũteanĩrio nĩ thirikari cia Abirika kuma cianyita “wĩyathi” kwambĩrĩria mũico wa mĩaka ya 1950. Nĩ guo tũmeye wega kĩrĩa gĩtũmaga thiomi cia Abirika iteanĩrio ũguo, no mũhaka tũikie maitho harĩ hithitũrĩ ya thiomi kuma hĩndĩ ya gĩkoronĩ, no mbere reke twambe tũrore mabata mamwe ma gĩthomo.

Mabata ma gĩthomo
Mabata ma gĩthomo nĩ maingĩ. Bata ũmwe wa gĩthomo nĩ magetha ma ũgĩ kana wara wa mũthemba mũna wa kũhotithia mũthomi kũmenya maũndũ marĩa e na bata na mo, kũruta wĩra, kana gũtuĩka njorua wĩrainĩ mũna ũrĩa e na bata na guo. Andũ marutaga wĩra mone ũmithio. Mũruti wĩra nĩ endaga mũcara, mũrĩmi nĩ endaga magetha, na mũthaaki nĩ endaga ũgima wa mwĩrĩ kana ũhotani mathakoinĩ. Na njĩra ĩngĩ, gĩthomo nĩ inooro rĩa taranda. Mũthomi anoora taranda yake, amĩrutithagia wĩra nĩ guo one matũrĩro na agũre indo iria e na bata na cio. Ũũ nĩ kuga acenjanie magetha ma taranda yake (wara wake) na magetha ma taranda cia andũ angĩ (ta irio ikũrĩtio nĩ mũrĩmi) akĩhũthĩra mũtambo wĩtagwo mbeca. Maũndũ maya mothe na mangĩ maingĩ, nĩ mo makoragwo me ũtũũro wa mũndũ gĩkundiinĩ kĩa andũ mwanya. Ũtũũro nĩ mũng’eng’ano wa andũ na andũ arĩa angĩ hamwe na mũng’eng’ano wa andũ na macigĩrĩria mao. No mũhaka andũ magĩe na mũng’eng’ano ũyũ nĩ guo mahote gũikara muoyo na gwĩkũria ũtũũroinĩ wao. Ũgĩ ũrĩa wonekaga ũtũũroinĩ ũyũ wa gĩkundi mwanya hamwe na wara itigagĩrwo njiarwa nĩ guo andũ kwa ũingĩ mathiĩ na mbere gũtũũra thĩ, na nĩ guo njiarwa cia gĩkundi kĩu kĩo kĩene ithiĩ na mbere gũtũũra thĩ.

Rũthiomi, ikũmbĩ rĩa kĩririkano kĩa mũingĩ
Maũgĩ marĩa monekaga mĩng’eng’anoinĩ ya andũ na andũ arĩa angĩ, na mĩng’eng’anoinĩ ya andũ na macigĩrĩria mao makuagwo nĩ rũthiomi rwao. Rũthiomi rũhana mũtũũrĩre nĩ bengi ya mũingĩ ya kũiga ũgĩ ũrĩa ũgethete ũtũũroinĩ wa gũo (Thiong'o, 1986). Ũgĩ ũrĩa ũigĩtwo bengi kana ikũmbĩ rĩa mũingĩ nĩ mũthingi ũrĩa ũhotithagia njiarwa njerũ kwambĩrĩria mũng’eng’ano wa gwĩtũũria na nĩ kĩhumo kĩa ũgĩ mwerũ. Ũgĩ mwerũ ũthondekagwo rĩrĩa ũgĩ ta ũcio wa ndiganĩro ũrĩa ũkuagwo nĩ rũthiomi wacamania na mĩkĩre mĩerũ ya maũndũ. Ũguo nĩ guo thiomi ciothe ikũraga. No njiarwa ingĩkorwo no kũruta irutaga ũgĩ ũrĩa itigĩirwo ikũmbĩinĩ rĩa kĩririkano itegũcokia na njĩra ya gũkũria rũthiomi ũtũũroinĩ wa cio, mũicoinĩ ikũmbĩ rĩa kĩririkano gĩa cio rĩtigagwo kĩbege rĩrũmĩrĩirwo nĩ gĩkuũ kĩa rũthiomi rwa cio. Na njĩra ĩngĩ, irio ingĩrutwo ikũmbĩ hatarĩ gũcokia, mũicoinĩ ikũmbĩ rĩu rĩtigagwo kĩbege. Na o ta ũrĩa kũgĩaga ng’aragu na andũ magatuĩka ndũũrũa thutha wa makũmbĩ gũtigwo ibege, no guo andũ mwanya mahinyĩrĩrĩkaga na magatuĩka ndũũrũa rĩrĩa ikũmbĩ rĩa kĩririkano kĩao rĩtigĩtwo kĩbege.

Wara wa thiomi nyingĩ cia Abirika ũrutagwo thiomiinĩ icio ũgekĩrwo thiomiinĩ cia gĩkoronĩ ta Gĩthũngũ na Kĩbaranja handũ ha gũkũria thiomi icio cia Abirika. Kũringana na Thiong’o (1986), Gabriel Okara, mwandĩki ũmwe wa Abirika, andĩkĩte ũũ:

"Ndambaga gũtuĩria uge wothe wa rũthiomi rwa Ijaw ndahũthĩrire na kũmenya harĩa wanahũthĩka nĩ guo ndaũre ũrĩa wakuhĩrĩirie mũno kuga na rũthiomi rwa Gĩthũngũ. Ndonire wĩra ũcio wĩ wa magegania" (Thiong'o, 1986).

Gĩtũmi kĩa mwandĩki ũyũ kuona arĩ wĩra wa magegania gũtaũra ũrĩa uge wa rũthiomi rwa Ijaw wakuhĩrĩirie mũno kuga na rũthiomi rwa Gĩthũngũ handũ ha gũtaũra ũrĩa uge wa rũthiomi rwa Gĩthũngũ wakuhĩrĩirie mũno kuga na rũthiomi rwa Ijaw, gũgũtuonia wega ũrĩa tũtigithũranĩtio na andũ aitũ nĩ gĩthomo gĩa gĩkoronĩ. Ũma nĩ atĩ, mwandĩki ũyũ ndarĩ wiki na wĩtĩkia wake ũramũrĩka ũrĩa andũ aingĩ athomu a Abirika metĩkĩtie kinya ũmũthĩ. Nĩ kũrĩ andũ aingĩ mũno Abirika arĩa, thutha wa kũnyita ngathĩ cia igũrũ cia gĩthomo, matigaga kwaria thiomi ciao kaimana tondũ monaga itarĩ bata ta thiomi iria akoronĩ maatuire cia gũthomithania mathukuru ma mabũrũri mao. Ũteanĩria ta ũyũ wa thiomi cia mũciĩ nĩ guo kĩambĩrĩria gĩa gĩkuũ gĩa thiomi nyingi cia Abirika.

Thiomi nyingĩ cia thĩ nĩ ikuĩte nĩ ũndũ wa gũteanĩrio nĩ ene cio, na thiomi ingĩ cierekeire gũkua o na ũmũthĩ ũyũ tũrĩ. Kwa mũhiano, rũthiomi rwa El Molo rwa andũ 400 Kenya, rwaragio nĩ andũ anana mwaka wa 1994 na no rũkorwo rĩu rũkuĩte. Mũndũ no eyũrie rũthiomi rũu rwaragio nĩ andũ anini ũguo nĩ kĩ. Macokio ma kĩũria gĩkĩ nĩ kĩonereria kĩa mogwati ma kũhũthĩra thiomi ng’eni tũgĩteanĩria thiomi citũ. Andũ a El Molo maatukanire na andũ a Samburu, rũrĩrĩ rũnenanene gũkĩra rwao na makĩoya rũthiomi rwa rũrĩrĩ rũu, nĩ kĩo rũthiomi rwao rũrorete gũkua (Ethnologue: Languages of the World, 2002).

Rũthiomi rũngĩkua, ũgĩ ũrĩa rũkoragwo rũkuĩĩte no ũre biũ. Kwa mũhiano, mwaka wa 1905 itũũrainĩ rĩa Kĩnangobu, Kenya, kwarĩ mũruti wa wĩra wa mũgũnda wahũgũyaga rĩmwe na rĩmwe. Mũthenya ũmwe anyitĩkĩte, mũndũ mũgo ũmwe mũkũrũ nĩ etirwo na akĩingĩra mũtitũ agĩũka na mĩtĩ na akĩmĩtherũkia agĩthondeka ndawa ĩrĩa yahonirie mũrĩmi ũcio kaimana. Ũmũthĩ ũyũ tũrĩ, mũndũ mũgo ũcio hamwe na mũhonio othe nĩ akuũ na mĩtĩ ĩyo mũndũ mũgo ũcio aahũthĩrire ndĩũĩkaine o na rĩtwa rĩa yo. Kĩndũ kĩa bata kĩrĩa hiihi kĩngĩgateithia arwaru a thĩ yothe a kũhũgũya gĩkĩũra kaimana (Gachathi, 1989).

Mũhiano ũngĩ wekĩkire mwaka wa 1982 ũgũo. Mũrĩmi wa hakuhĩ na Njoro, Kenya, nĩ atharĩkĩirwo nĩ huko mũgũnda wake. Mũthuri ũmwe mũkũrũ akĩmumĩrĩra akĩmwĩra no amũingatĩre huko icio biũ angĩmũrĩha thogora mũna. Makĩiguithanĩria amũrĩhe nuthu ya thogora ũcio na huko ciathira amũrĩhe nuthu ĩyo ĩngĩ. Kahinda gatarĩ cĩhĩ, huko igĩthira mũgũnda no mũthuri ndaigana gũcoka. Rĩrĩa mũrĩmi athire kũmwetha e na bata mũno wa kũmũrĩha na kũgũra wara ũcio wa kũingata huko, aakorire mũthuri nĩ aakuĩte ciumia igĩrĩ ciahĩtũkĩte (Gachathi, 1989). Wara ũcio wa kuingata huko mũgũnda o na ũmũthĩ ndũĩkaine. Mĩhiano ĩno yerĩ ĩkuonania bata wa kũhonokia thiomi na gũcikũria tondũ wa ũgĩ ũrĩa ikuuaga wa ndĩganĩro ũrĩa kaingĩ ũkoragwo ũtarĩ mwandĩke mabũrũriinĩ ma Abirika, na ũrĩa twagĩrĩirwo nĩ kũwandĩka.

Iratathi rĩĩrĩ nĩ rĩa icunjĩ ithatũ. Gĩcunjĩ gĩa kerĩ kĩ njĩra

_____________________________________

CIATHĨRĨRO
Cambridge University Press. 2000. Introduction, p. 406, In B. Heine and D. Nurse, eds. African Languages: An Introduction. Cambridge University Press, Cambridge.

Ethnologue: Languages of the World. 2002. Languages of Kenya [Online]. Available by Summer Institute of Linguistics http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=Kenya.

Gachathi, F.N. 1989. Kikuyu Botanical Dictionary of Plant Names and Uses F.N. Gacathi, Nairobi.

Thiong'o, N.W. 1986. Decolonizing the Mind: The Politics of Language in African Literature James Currey, London, East African Educational Publishers, Nairobi, Heinemann, Portsmouth, N. H.