Thiomi cia Abirika na Gĩthomo (Gĩcunjĩ gĩa Gatatũ)

Thiomi cia Abirika na Gĩthomo: Makũmbĩ Mabege Hĩndĩ ya Bũthi na Irĩĩri cia Abirika Ciorire

Iratathi rĩĩrĩ rĩandĩkĩtwo nĩ Gatua wa Mbũgwa, 2003

Tũgĩthiĩ na mbere kuma gĩcunjĩ gĩa Kerĩ

Irĩ, na irĩĩri cia Abirika ciorire
Mĩcamanio ĩno yerĩ: Mũcamanio wa anyitithania a Abirika yothe wĩgiĩ Mathĩna na Mawoni ma ũhũthĩri wa Thiomi cia Abirika Mathomoinĩ (the Pan-African Seminar on the Problems and Prospects of the Use of African Languages in Education) ũrĩa warĩ Accra, Ghana, mweri 26 - 30 Mũgiranjara 1996, na mũcamanio wa thiomi cia Abirika na irĩra cia cio, ũrĩa warĩ Asmara, Eritrea, mweri 11- 17 Mũgaa 2000, nĩ ĩtĩkĩrĩte atĩ thiomi cia Abirika ti cio ithomithanagia mathukuruinĩ ma Abirika matukũ tũrĩ, o na kwagĩrĩire. Mathomo ma Abirika nĩ ma gĩkoronĩ kĩa matukũ tũrĩ tondũ o na mangĩkorwo macenjetie, macenjetie o hanini mĩaka makĩria ma 40 kuma Abirika “ĩyathe”.

Kũhana ta ũguo, andũ aingĩ a Abirika monaga gĩthomo kĩrĩ o kĩgeni. Na tondũ arĩa mathomete nĩ raithi mathamĩre mataũniinĩ kũrĩa monaga mawĩra, ũgĩ wao ndũkinyagĩra matũũra ma kĩhumo kĩao. Na njĩra ĩngĩ, irĩ na irĩĩri cia gĩthomo kĩa Abirika nĩ ciorire, na gĩthomo kĩa Abirika ũrĩa gĩthomithanagio ũmũthĩ nĩ kĩaga irĩ na irĩĩri. Ũgĩ wa gĩthomo ndũtigagĩrwo matũũra kũrĩa andũ aingĩ a Abirika maikaraga, na nduonaga njĩra ya gũkinyĩra thiomi cia Abirika, nĩ ũndũ nĩ iteanĩirio nĩ ene cio.

Ũkũria wa thayathi Abirika
Abirika ũmũthĩ ĩ thutha wa thayathi nĩ ũndũ thiomi cia yo itirakũranĩra na thĩ hamwe na thayathi. Thiomi itekũhũthĩrwo mathomoinĩ ma ngathĩ ya igũrũ kũrĩa thayathi ĩĩkagĩrwo itingĩkũranĩra na yo. Kũhatĩrĩrio gwa thiomi cia Abirika nĩ thiomi ng’eni nĩ gũkomereirie ũkũria wa Abirika na handũ ha gwĩkũria ĩgatuĩka ya gũkũragia thĩ cia rũraya iria inyitithanĩtio na yo nĩ rũrĩra rwa ũkũria wa mĩmera ya kwendio rũraya. Rũrĩra rũu rũreragwo nĩ thiomi ng’eni rũtigatuĩke. Abirika ĩgatuĩka ya gũkũragĩria thĩ cia rũraya mĩmera ta kahũa na macani mĩgũndainĩ ya yo ĩrĩa mĩnoru, nao andũ a Abirika magakuaga nĩ ng’aragu, mĩrimũ, na mathĩna mangĩ makonainie na maya (Gatua wa Mbũgwa, 2000: Thiomi cia Abirika na Ũrĩmi. Iratathi Rĩaneanirwo Kũrĩ: Against All Odds: African Languages and Literatures into the 21st Century Asmara, Eritrea).

Ningĩ thiomi cia Abirika itirakũranĩra na thayathi tondũ maũndũ merũ marĩa mamenyeka, kaingĩ matiandĩkagwo na thiomi icio na nĩ magĩrĩirwo nĩ ũndũ ũmenyi wa ũgĩ wa thayathi na ũhũthĩri mwagĩrĩru wa ũgĩ ũcio nĩ mo maũndũ marĩa mabũrũri mothe marenda ma wĩkũria wa gũtũũra. Abirika ndĩngĩkũra ĩtahũthĩrĩte ũgĩ wa thayathi na no ĩkũre na ihenya makĩria ĩngĩtambia ũgĩ ũcio kũrĩ mũingĩ wa yo wothe na thiomi cia guo (Gatua Wa Mbũgwa, 2003: Nditi ya ũrĩmi wa Mbayotethibũ Kenya Kũrĩ Magetha ma Thũkũma na Maguni Thĩiniĩ wa Cio" (The Impact of Biointensive Cropping on Yields and Nutrient Contents of Collard Greens in Kenya). MS Thesis, Cornell University, Ithaca, New York.)).

Ngwatanĩro ya nganga na ngware
Nĩ kũĩkaine wega atĩ ũgĩ wa gĩĩtene nĩ ũkoretwo ũtekũroranio na guo nĩ athayathi a matukũ tũrĩ, na bata wa guo harĩ ũgĩ wa thĩ ndũkoretwo ũkĩheo gĩtĩyo ta ũrĩa kwagĩrĩire. O na kũhana ũguo, nĩ gũkoretwo na ũgarũrũku wa bata wa meciria ma athayathi a kuma mabũrũri marĩa mathiu na mbere, na makĩria ũhoroinĩ wa ũrĩmi kũrĩa rĩu ngwatanĩro ya arĩmi na athayathi mĩbangoinĩ ya ũrĩmi ĩranyitwo mbaru. No nĩngĩ, ngwatanĩro ya athayathi aya na arĩmi a thĩ iria irakũra ĩndirikanagia rũgano rwa Gĩkũyũ rwa ngwatanĩro ya nganga na ngware:


Tene mũno nĩ kwarĩ nganga yendaga gũthiĩ rwĩmbo na ĩgĩta ngware ĩmĩrame njoya cia yo. Ngware nĩ yetĩkĩrire tondũ o na yo nĩ yathiaga rwĩmbo rũu na yeciragia yarĩkia kũrama nganga njoya na yo nganga nĩ ĩgũcoka ĩmĩrame mathiĩ rwĩmbo marũngarĩte eerĩ. No rĩrĩa nganga yarĩkirie kũramwo njoya ĩkĩrũgama na igũrũ ĩkĩra ngware ĩtigwo na wega tondũ rwĩmbo rwarĩ hakuhĩ kwambĩrĩria na nganga ndĩendaga gũcererwo. Kinya ũmũthĩ ũyũ nĩ kĩo nganga ĩkoragwo na njoya thaka na nũngarũ gũkĩra ngware
(Barra, 1939. 1000 Kikuyu Proverbs).

Rĩrĩa ũtuĩria wa thayathi ta wa ũrĩmi kwa mũhiano, ũtabanĩtio nĩ andũ a Abirika manyitanĩire na andũ a mabũrũri ma thĩ iria thiu na mbere, ta ũrĩa arĩ mũtugo matukũ maya, kaingĩ ũgĩ wothe ũrĩa ũkunũkaga ũtuĩriainĩ ũcio wandĩkagwo na thiomi cia mabũrũri macio mathiu na mbere. Ũguo nĩ ta kuga, “nganga” ng’eni no yo ĩramagwo njoya. Ũgĩ o na ũngĩkunũka ũtuĩriainĩ ta ũcio o na ũngĩtwarwo matũũrainĩ kũrĩa hiihi ũtuĩria wekĩirwo, ndũngĩteithia andũ tondũ ndwandĩkĩtwo na rũthiomi rwao na marĩwonaga ta wĩ kĩndũ kĩgeni nĩ ũndũ wa rũthiomi rũrĩa wandĩkĩtwo na ruo.

To ũtuĩria wa ũrĩmi wiki ũtarĩ umithio kũrĩ Abirika. Rĩngĩ ũtuĩria wa ngwatanĩro nĩ umagia ũgĩ mwerũ ũngĩhũthĩrwo kũhonia mũrimũ ta wa mũkingo (AIDS). Rĩmwe na rĩmwe ngwatanĩro ta icio nĩ ciumaga kĩhoto gĩa kũonjorithia wara (patents) na gĩkoywo nĩ athayathi a thĩ iria thiu na mbere kũhatĩrĩria athayathi a Abirika arĩa me ngwatanĩro nao. Kwa mũhiano, ũtuĩria wa njanjo ya mũrimũ wa mũkingo ũrĩa watabanirio nĩ, The Kenya Aids Vaccine Initiative (KAVI), ngwatanĩro ya Yunibacĩtĩ ya Nairobi, the International AIDS Vaccine Initiative (IAVI) na the Medical Research Council (MRC) ya United Kingdom, nĩ warehete mateta thutha wa atuĩria a United Kingdom kwandĩkithia atĩ nĩ o ene kĩhoto kĩa wonjorithia (patent) wa njanjo ĩyo magatiga atuĩria a Kenya arĩa manyitanĩire ũtuĩria ũcio nao. Thuthainĩ nĩ macokire makĩiguithania na makĩandĩkithia "patent" ĩngĩ marĩ othe thutha wa mateta maingĩ (Varsity Focus, 2003)

Marĩkĩrĩria
Tũkĩrĩkĩrĩria, arĩa me na nganja cia bata wa kũhũthĩra thiomi cia Abirika mathomoinĩ na arĩa me na nganja cia ũhoti wa thiomi icio gũkũria Abirika na kũmĩriũkia rĩngĩ, no tũmorie mathome kuma mathomo ma mũcamanio wa Asmara wa thiomi cia Abirika. Mathomo ma mũcamanio ũcio na njĩra nguhĩ, moimire mĩarioinĩ ya Prof. Ngũgĩ wa Thiong'o, na matariĩ ta ũũ: Tũtiagĩrĩirwo nĩ gũthoma kuma rũthiomi rwa Gĩthũngũ tu, nĩ twagĩrĩirwo nĩ gũthoma o na kuma kũrĩ hithitũrĩ ya Gĩthũngũ. Rũthiomi rwa Gĩthũngũ ruonagwo rwĩ rwa njĩgo, na rũtarĩ na ciugo njiganu cia gĩthayathi, kinya rĩrĩa Shakespeare, andĩkire mandĩko maingĩ mũno na rũthiomi rwa Gĩthũngũ na akĩrũhe mũthingi wa kwambĩrĩria gũkũra.

Shakespeare we mwene oonagwo arĩ thutha mũno mathomoinĩ, tondũ arĩa marĩ athomu mũno hĩndĩ ĩyo mandĩkaga na Kĩĩratini. Ningĩ, rũthiomi rwa Kĩĩracia ruonagwo rũtarĩ ciugo cia thayathi, tondũ Kĩnjĩrĩmani nĩ ruo rwarĩ rũthiomi rwa thayathi mĩena ĩyo ya thĩ. Ũthii wa na mbere wa tekinoronjĩ ya bũrũri wa Japan, kũringana na rũgano rũmwe, no ũmenywo kuma ũtũũro wa nyũmba ĩmwe. Rĩrĩa gũkawe wa mũheani wa rũgano rũrũ athomaga, nĩ guo rũgano rũrũ rugaga, thukuru yake yarĩ na mabuku o ma Gĩthũngũ. Rĩrĩa ithe athomaga, thukuru ĩyo yarĩ na mabuku ma Gĩthũngũ na ma Kĩnjabani. No mũicoinĩ rĩrĩa we athomeire o thukuru ĩyo, mabuku mothe maarĩ ma Kĩnjabani (Thiong'o, 2000).

Kahinda ga gũkũria thiomi cia Abirika nĩ gakinyu. Andũ othe a Abirika mangĩmenya ũhoro ũyũ narua, wĩra wa gũkũria thiomi ciao no guo ũngĩrĩkio narua. Harĩa hatarĩ nganja nĩ kana thiomi icio nĩ igũkũrio, tondũ kahinda ga cio gegũkinya, na nĩ gakinyu, gũtirĩ mũndũ ũngĩhota gũtĩria. Mĩtũkĩ ya ũkũria wa thiomi icio no yo mũndũ angĩhota kũnyihia. Abirika gurumũka!

Thaaai!

Iratathi rĩĩrĩ nĩ rĩa icunjĩ ithatũ. Gĩkĩ nĩ kĩo gĩcunjĩ kĩa mũico. Hihinya haha ũthome gĩcunjĩ kĩa mbere, na haha ũthome gĩcunjĩ gĩa kerĩ.