Thiomi cia Abirika na Gĩthomo (Gĩcunjĩ gĩa Kerĩ)

THIOMI CIA ABIRIKA NA GĨTHOMO: MAKŨMBĨ MABEGE HĨNDĨ YA BŨTHI NA IRĨĨRI CIA ABIRIKA CIORIRE

Iratathi rĩĩrĩ rĩandĩkĩtwo nĩ Gatua wa Mbũgwa, 2003

Tũgĩthiĩ na mbere kuma gĩcunjĩ kĩa mbere.

Mĩtugo ya Thiomi
Thiong’o (1986) atarĩirie atĩ rũthiomi o ruothe nĩ rũkoragwo na mĩtugo ĩĩrĩ: Njĩra ya gũkinyanĩria ũhoro, na mũkui wa mũtũũrĩre wa andũ na hithitũrĩ yao. Kwa mũhiano, rĩrĩa rũthiomi rwa Gĩthũngũ rũrĩ rwa gũkinyanĩria ũhoro na rwa gũkuua mũtũũrĩre wa andũ a Mburitĩini na hithitũrĩ yao, nĩ rũthiomi rwa gũkinyanĩria ũhoro tu kũrĩ andũ a Thwindeni na rũtikuuaga mũtũũrĩre wao kana hithitũrĩ yao. Rũthiomi rwĩ rwa mũtugo wa gũkinyanĩria ũhoro rũkoragwo na mothiũ matatũ:

· Rũthiomi rwa ũtũũro wa ma - ũrĩa andũ makinyanagĩria ũhoro mĩrutithanĩrieinĩ ya wĩra kuma nyũmba ĩmwe kinya mĩgayũkanĩreinĩ ya mawĩra mirĩgicanu ta ya igandainĩ;
· Mĩario – ĩĩgerekanagia na rũthiomi rwa ũtũũro wa ma, ũguo nĩ kuga, ũkinyanĩria wa ũhoro mĩrutithanĩrieinĩ ya wĩra;
· Marũri mandĩke – kiugo gĩa kwandĩkwo kĩĩgerekanagia na kiugo gĩa kwario.

Gatagatĩinĩ ga ikundi nyingĩ cia andũ, rũthiomi rwa kwario na rwa kwandĩkwo nĩ imwe. Ciugo icio cierĩ nĩ irũgamanĩrĩire. Ikundiinĩ ta ici gũkoragwo na ũiguano wa ciugo. Thutha wa gwĩka maũndũ mahanaine maita maingĩ, mĩthiĩre, mĩtugo, mawoni, ũmenyo, na maũgĩ nĩ ikunũkaga. Maũndũ maya mothe nĩ mo matigagĩrwo njiarwa na magatuĩka magai me mũthingi wa gũcihotithia gwĩka maũndũ mangĩ kũrĩ macigĩrĩria ma cio na kũrĩ cio nyene (Thiong'o, 1986). Magai maya nĩ mo metagwo irĩ na irĩĩri iria itigagĩrwo njiarwa.

Thiong’o (1986) athiĩte na mbere gũtũmenyithia atĩ, rũthiomi rwĩ mũkui wa mũtũũrĩre na ruo rũkoragwo na mothiũ matatũ:
· Mũtũũrire umaga hithitũrĩinĩ ĩrĩa na guo wonanagia;
· No mũtũũrĩre to kũonania wonanagia hithitũrĩ ĩyo tu, nĩ ũthugundaga ciĩruru cia ndũire na cia ũreri : Rũthiomi rwĩ rwa mũtugo wa mũtũũrĩre rũcoraga ciĩruru hakiriinĩ cia mũndũ;
· Mũtũũrĩre ũtwaraga ciĩruru icio cia thĩ na cia maũndũ moneku kũgerera rũthiomi rwarie kana rwandĩke, ũguo nĩ kuga, o rũthiomi mwanya (Thiong'o, 1986).

Mũtigithũrano wa gĩkoronĩ na wambatĩria wa thiomi ng’eni
Kuma rĩrĩa ũkoronĩ waingĩrire Abirika, thiomi ng’eni nĩ ciambatĩririo ngathĩ na thiomi cia Abirika ikĩagithio bata na igĩkomererio. Kũringana na Thiong’o (1986), ũkoronĩ wathĩire andũ mũtũũrĩre wao na njĩra igĩrĩ, (1) kwananga na kwagithia bata rũthiomi rwa andũ na mũtũũrĩre wao, (2) kwambatĩria rũthiomi rwa gĩkoronĩ. Kũrehe thiomi ng’eni mathukuruinĩ na gũkomereria thiomi cia Abirika nĩ gwatinirie ũrũmwe gatagatĩ ga ciana cia Abirika na mothiũ marĩa matatũ ma rũthiomi rwĩ rwa mũtugo wa gũkinyanĩria ũhoro.

Tondũ rũthiomi rwa gĩkoronĩ rwĩ rwa mũtugo wa gũkinyanĩria ũhoro rwegerekanagia, na rwarĩ rwa “maũndũ ma ũtũũro wa ma” ma kũndũ kũngĩ, gũtirĩ hĩndĩ ũrĩa rwaragio na ũrĩa rwandĩkĩtwo rũngĩahotire kwĩgerekania na ũtũũro wa ma wa andũ a Abirika. Na tondũ rũthiomi rwa kũigĩrĩrwo rũtingĩahotire gũtinia biũ mwarĩrie wa rũthomi rwa andũ arĩa matharĩkĩirwo, mwena ũrĩa thiomi cia gĩkoronĩ ciahotanire mũno na guo nĩ wa ũthiũ wa gatatũ wa rũthiomi, marũri mandĩke. Rũthiomi rwandĩke rwa ciana cia thukuru rũgĩtigithũranio na rũthiomi rwa mĩario ya mũciĩ. Na tondũ mũtũũrĩre wa andũ umaga hithitũrĩinĩ yao, ĩrĩa na guo wonanagia, mwana wa Abirika onagio kwamba kwĩyeherera nĩ guo erore (Thiong'o, 1986).

Ciĩruru iria ciecorire hakiriinĩ cia ciana mathukuruinĩ Abirika ciarĩ cia woni wa akoronĩ. Kwa mũhiano, mwandĩki ũmwe wa Kenya, Burobetha Mĩcere Mũgo, nĩ oigire atĩ kĩĩruru kĩa mũtumia mũirũ wetagwo Gagool ibukuinĩ rĩa Rider Haggard, “King Solomon’s Mines”, gĩatũire kĩmũhahũraga o hĩndĩ angĩacamanirie na mũtumia mũirũ mũkũrũ. Naake Sydney Poitier, nĩ ũndũ wa kĩrĩra kĩrĩa aathomete, anyitithanagia Abirika na nyoka. Na rĩrĩa acerire Abirika aikarĩte mũkawainĩ wa kĩrĩu thĩiniĩ wa taũni ya kĩrĩu, ndonire toro nĩ gwĩtigĩra nyoka na araire agĩcietha kinya rungu rwa ũrĩrĩ (Thiong'o, 1986).

Makũmbĩ Mabege
Andũ aingĩ a Abirika arĩa me na gĩthomo kĩa matukũ tũrĩ mathomete hĩndĩ ya ũkoronĩ kana thutha wa ũkoronĩ na kwoguo mathomete na thiomi ng’eni. Tondũ o hau no ho hoimĩte arimũ, matihotete kũgarũra mathomo na kwoguo mathomithagia o ũrĩa gĩthomo kĩabangĩtwo nĩ akoronĩ. Arimũ aya kwoguo mathiaga na mbere gũcora ciĩruru itarĩ cia ma hakiriinĩ cia ciana cia Abirika na hakiriinĩ ciao. Gũthũkia mũno, aingĩ athomu marutaga ũgĩ thiomiinĩ ciao makahothera thiomi cia gĩkoronĩ handũ ha gũkũria thiomi ciao na ũgĩ ũrĩa marutĩte thiomiinĩ cia gĩkoronĩ. Kũruta ũgĩ thiomiinĩ cia Abirika handũ ha kuongerera na njĩra ya kwandĩkaga na thiomi icio no ũndũ ũmwe na kũruta irio ciothe makũmbĩ ma Abirika na kũmatiga me mabege. Ũrũti ũcio wa ũgĩ wa thiomi hamwe na ũteanĩria wa thiomi cia Abirika nĩ mo maũndũ marĩa matũmĩte makũmbĩ ma Abirika matigwo me mabege ma ma na ma ngerekano.

Mũng’eng’ano wa thiomi cia Abirika mathomoinĩ
Nĩ gũkoretwo na mĩcamanio mĩingĩ ya gĩthomo kĩa Abirika na ĩmwe nĩ yarĩrĩirie bata wa thiomi cia Abirika mathomoinĩ. Kĩũngano kĩa “Association for the Development of Education in Africa (ADEA)” nĩ kĩarĩ na mũcamanio mũciĩ wa Accra, Ghana, mweri 26 - 30 Mũgiranjara 1996 wetagwo, Mũcamanio wa Abirika yothe wĩgiĩ Mathĩna na Mawoni ma Ũhũthĩri wa Thiomi cia Abirika Mathomoinĩ (the Pan-African Seminar on the Problems and Prospects of the Use of African Languages in Education). Mũicoinĩ wa mũcamanio, mamĩnĩthita na anini a mamĩnĩthita kuma mabũrũri 19 ma Abirika nĩ metĩkĩrire Kĩanĩrĩro kĩa Accra (Accra Declaration). Kĩanĩrĩro gĩkĩ kĩoigĩte mamĩnĩthita macio nĩ mehotorete gũkũria thiomi cia Abirika na ũhũthĩri wa cio mĩbangoinĩ ya Gĩthomo kĩa Abirika (ADEA, 2001).

Na guo mũcamanio wa thiomi cia Abirika na irĩra cia cio ũrĩa warĩ wa mbere gũcamanĩrio thĩ ya Abirika warĩ Asmara, Eritrea, mweri 11- 17 Mũgaa 2000. Mũcamanio ũyũ nĩ warutire Kĩanĩrĩro kĩa Asmara (Asmara Declaration) kĩrĩa gĩetirie ũgurumũri wa thiomi cia Abirika cioye ũtongoria, wĩra, na mũng’eng’ano wa gũtuĩka mũgambo wa Abirika yothe, na gũkũria waranĩria wa andũ othe a Abirika kũgerera ũtaũri. Kĩanĩrĩro kĩa Asmara nĩ gĩetĩkanĩirie atĩ ciana ciothe cia Abirika nĩ ciagaĩte kĩhooto itangĩtunyĩka gĩa gũthiĩ thukuru na gũthomithio na nĩmĩ cia manyina, na gĩkĩanĩrĩra atĩ thiomi cia Abirika nĩ cio ciarĩ cia bata mũno cia gũtharia ũkoronĩ wa hakiri cia andũ a Abirika na cia kũriũkia Abirika rĩngĩ (The Pennsylvania State University, 2001).

Iratathi rĩĩrĩ nĩ rĩa icunjĩ ithatũ. Gĩcunjĩ gĩa gatatũ kĩ njĩra