Gũcokerera Rũciũ

O ũrĩa maũndũ maragarũrũka bũrũriinĩ witũ wa Kenya, no guo maraikara o harĩa matũire. Nĩ kĩo ndahe mandĩko maya kĩongo gĩkĩ, “gũcokerera rũciũ”, kuga kũrĩa tũrorete no kuo tumĩte, kana kuga nĩ thutha tũracoka rĩrĩa tũrathiĩ na mbere.

Nĩ andũ aingĩ Kenya makoretwo makiuga ũici wa igĩna cia mũingĩ, mahaki, na ngero cia kũhuria indo cia mũingĩ cininwo bũrũriinĩ. Arĩa mahutĩtio nĩ wĩki naĩ wa “Anglo Leasing” na wa “Goldenberg” nao nĩ marerwo kaingĩ merutũrũre mawĩrainĩ mao na maga kwĩrutũrũra mabutwo wĩra nĩ Mũgathe Mwai Kĩbakĩ. Amwe a arĩa marorio merutũrũre mawĩrainĩ mao nĩ ta mũnini wa mũtongoria wa bũrũri, Moody Awori, na mũrũgamĩrĩri wa watho bũrũriinĩ, Amos Wako, hamwe na angĩ me gatũ thirikariinĩ ta Mwandĩki wa Gũtũũra na Mũtongoria wa aruti wĩra a thirikari, Francis Mũthaũra, na angĩ anyinyi.

Nao arĩa marĩkĩtie “kwĩrutũrũra” mawĩrainĩ mao nĩ Mũtabania wa Rũhonge rwa Igĩna, David Mwĩraria, Mũtabania wa Rũhonge rwa Ũhoti, Kĩraitũ Mũrũngi, na Mũtabania wa rũhonge rwa Gĩthomo, Burobetha George Saitoti. Nake ũrĩa warĩ Mũtabania Thingirainĩ wa Mũtongoria wa Bũrũri Rũhonge rwa Ũigi Thayũ na Wathani wa Icigo, Chris Mũrũngarũ, nĩ aatunyirwo gĩturwa gĩake rĩrĩa Mũgathe Kĩbakĩ erĩga kũbuta Atabania othe a honge mwanya cia thirikari arĩa maatongoretie aregani na Kĩambi Watho Kĩerũ, aingĩ ao me a kĩama kĩa LDP, matongoretio nĩ Raila Odinga.

Nake John Gĩthongo nĩ oimbũrĩte ũici na wĩhurĩria ũrĩa oimbũririe rĩrĩa aarĩ Mwandĩki wa Gũtũũra thingiraini wa Mũtongoria wa Bũrũri. Na cio ngathĩti cia Kenya itongoretio nĩ ngathĩti ya Nation, nĩ itambĩtie ũmbũri ũcio wa Gĩthongo tuucoinĩ tuothe twa bũrũri.

Ũhoro wa mbaara ya ũici na ngero cia ũhuria wa igĩna cia mũingĩ ũrĩa wambĩrĩirio nĩ thirikariinĩ ya Mwai Kĩbakĩ rĩu nĩ ta wĩ mũcomoku mokoinĩ ma Kĩbakĩ na ma thirikari yake na ũkoyererwo nĩ magathĩti ta BBC, magathĩti ma bũrũri wa Kenya, Bengi ya Thĩ, hamwe na arũgamĩrĩri a mabũrũri ma thĩ cia na nja, na makĩria mũno arũgamĩrĩri a Kwa Ngeretha, Njĩrĩmani, na Amerika.

Ũguo nĩ ta kuga, o harĩa bũrũri witũ wa Kenya ũtũire kuma twĩ rungu rwa thirikari ya Mũgathe Jomo Kenyatta na ya Mũgathe Daniel Arap Moi, nĩ tũcokete o ho rĩngĩ thutha wa kũgeria na kũbacia mũgarũrĩre wa ikinya na mũinĩre. Na njĩra nguhĩ, nĩ tũrĩkĩtie gũcokerera rũciũ!

Mbaara Thingirainĩ wa Wathani
Nĩ kũroneka wega atĩ Thingirainĩ wa Wathani, State House, nĩ gũkoretwo na mbaara ya ikundi mwanya mwanya, no iria ciũĩkaine mũno nĩ igĩrĩ. Gĩkundi kĩmwe gĩa icio igĩrĩ gĩtongoretio nĩ Kĩraitũ Mũrũngĩ, Chris Mũrũngarũ, na David Mwĩraria, na kĩo gĩa kerĩ gĩtongoretio nĩ Joe Wanjui, Njenga Karume, John Mĩchũkĩ, na Stanley Mũrage.

Ĩndĩ ikundi ici cierĩ ti cio ikoretwo na mbaara cika. Bengi ya Thĩ, Barũthi wa kwa Ngeretha, wa Njĩrĩmani, na wa Amerika, nao nĩ makoretwo mbaarainĩ ĩyo na njĩra ya ngunguĩ, o na gũtuĩka nĩ moimĩrĩtie mbaara ĩyo yao kĩharo, ta rĩrĩa thirikari ya Tonĩ Mburĩa ĩrũmĩrĩirwo nĩ thirikari ya Njonji Gĩthaka ciĩrĩga gũtunya Chris Mũrũngarũ kĩbandĩ gĩa gũtonya mabũrũri mao (visa), na rĩrĩa mabarũthi macio morĩtie thirikari ya Kĩbakĩ ĩnine ũici bũrũriinĩ.

Gatagatĩ ka mabũrũri maya matatũ, Ngeretha, Njĩrĩmani, na Amerika, bũrũri wa Ngeretha nĩ guo ũkoretwo na mbaara nene thingirainĩ wa wathani Kenya, gũkĩra macio mangĩ mothe. Na mbaara ĩyo ya ngeretha ĩrandirikania ũrĩa mbaara ya wĩyathi ĩrĩa yatongoretio nĩ Mau Mau yarũirwo nĩ Ngeretha.

Komerera
Rĩrĩa thirikari ya gĩkoronĩ yaremirwo nĩ kũnina mbaara ya Mau Mau thutha wa kũhingĩra Agĩkũyũ, Amerũ, na Aembu ciugũinĩ ta Manyani, Mageta, na ingĩ nyingĩ hamwe na gũita njamba cia Mau Mau na mĩkanda, kũhingĩrĩria Agĩkũyũ othe arĩa mataarĩ athamie icagiinĩ, hamwe na kũgayũkania mũingĩ, nĩ yoire ikinya rĩngĩ rĩa kũgayania Mau Mau nĩ guo ĩhootane. Yagayũkanirie Mau Mau na njĩra ya kũrĩha mĩitũ yetagwo Komerera ĩingĩre mĩtitũ ĩĩtuĩte ta Mau Mau nĩ guo ĩmaiye thiri na ĩmenyithie thirikari ĩyo ya gĩkoronĩ. Na nĩ ma Komerera nĩ cio ciatũmire thiri cia Mau Mau imenywo nĩ thirikari ya gĩkoronĩ, na mũicoinĩ itungati nyingĩ cia Mau Mau igĩikio ngono na igĩitwo na mĩkanda kana igĩthamio.

Komerera Thirikariinĩ Thutha wa Wĩyathi
Thirikari ya gĩkoronĩ o na yarekia gĩtũrwa kĩa wathani Kenya 1963, ndĩatigire kũgĩa bata na gũkama ũtonga wa bũrũri witũ. Thirikariinĩ ya Mũgathe Jomo Kenyatta kwarĩ icerũ cia thirikari ya Ngeretha, na kĩmwe gĩa icerũ icio kĩarĩ Bruce MacKenzie, Mũtabania wa Rũhonge rwa Ũrĩmi. Ta wĩyũrie kana gĩcerũ kĩu nĩ kĩngĩetĩkĩririe itungati cia Mau Mau icokerio ithaka iria ciatunyĩtwo hĩndĩ ya mbaara. Na yo thirikari ya Mũgathe Moi no yarĩ na icerũ ta icio, na ya Mũgathe Kĩbakĩ o ta guo.

Gĩthongo nĩ Komerera Ĩmwe ya Ngeretha?
Chris Mũrũngarũ hamwe na Kĩraitũ Mũrũngũ eerĩ nĩ magwetete atĩ Gĩthongo aarĩ gĩcerũ gĩa thirikari ya Ngeretha, na nĩ kĩo aaneaga Edward Clay, barũthi wa kwa Ngeretha, thiri iria oimbũragia thirikariinĩ e Mwandĩki wa Gũtũũra Thingirainĩ wa Mũtongoria wa Bũrũri. Mũrũngi oigĩte Gĩthongo aaneaga Edward Clay thiri icio mbere wa kũnengera Mũgathe Mwai wa Kĩbakĩ, ũrĩa arutagĩra wĩra (kĩũria kĩa 33).

Ũtanatua cira kana Gĩthongo nĩ komerera kana ti komerera ya thirikari ya kwa Ngeretha no nyende wambe wĩthomere rũgano rũrũ rwĩ haha mũhuro na thutha wĩtuĩre cira we mwene.

Tene mũno itũũrainĩ rĩa Mwĩyetheri, nĩ kwarĩ mũrogi warĩ ngumo nene wetagwo Karoga Ngunũ, na nĩ kwarĩ mũici ũmwe nake warĩ ngumo nene wetagwo Mũici Kaguarũ. Mũtongoria wa itũũra rĩu nake etagwo Mwathi Mwega. Nĩ kwarĩ watho wa itũũra wahetwo gĩtĩyo mũno woigaga atĩ kũrogana kana kũiya nĩ mo maarĩ mahĩtia marĩa manene mũno itũũrainĩ rĩu. Ĩndĩ o na kũhana ũguo, gũtirĩ mũndũ wetĩkĩrĩtio kũnyita mũici kana mũrogi tiga Mwathi Mwega kana thigari cia itũũra rĩu cietagwo Thayũ Thayũ.

Watho wa kerĩ warĩ atĩ o mũndũ o wothe angĩonire mũrogi kana mũici makĩruta wĩra wao mũru wa kũiya kana kũrogana, nĩ aagĩrĩirwo kũmenyithia Mwathi Mwega kana thigari cia Thayũ Thayũ nĩ guo irute wĩra wa cio wa kũnyita mũici kana mũrogi na kũmũtwara igotiinĩ rĩetagwo Gũkua na Kũhona. Na guo watho wa gatatũ warĩ atĩ wĩki naĩ wothe wa itũũra rĩa Mwĩyetheri no mũhaka ũcirithanĩrio itũũrainĩ rĩu na ndũngĩaneanirwo itũũrainĩ rĩngĩ, o na gũtuĩka nĩ kuoĩkaine atĩ matũũra mangĩ marĩa maariganĩtie na Mwĩyetheri nĩ maarĩ magoti hamwe na thigari. Mũndũ angĩanyitirwo na mahĩtia, acirithagio nĩ igoti rĩa Gũkua na Kũhona, na oneka nĩ we mũhĩtia agatuĩrwo irĩhi kana thĩnjo mwanya mwanya kũringana na ihĩtia rĩake. Ĩndĩ angĩanyitirwo na ĩhĩtia rĩkonainie na kũrogana kana ũici atuagĩrwo kũgaragario na mwatũ ũiyũire njũkĩ mũingĩ wothe wa itũũra wĩroreire.

Mũthenya ũmwe Mũici Kaguarũ nĩ onire Karoga Ngunũ agĩthagathaga ũrogi wake na akĩũhitha gĩtinainĩ kĩa mũtĩ wa mũtongu mũgũndainĩ wake. Mũici Kaguarũ akĩnyitwo nĩ rĩciria atĩ nĩ aagĩrĩirwo nĩ kũiya ũrogi ũcio nĩ guo ahonokie arĩa mũrogi eharagĩria kũroga. No agĩcoka akĩririkana atĩ watho wa itũũra rĩake woigĩte mũndũ o wothe angĩonire ũngĩ akiuna watho wa itũũra amenyithie Mwathi Mwega kana thigari cia itũũra iria cietagwo Thayũ Thayũ nĩ guo irute wĩra wa cio.

No Mũici Kaguarũ nĩ oyaine na mũtongoria wa itũũra rĩariganĩtie na rĩa Mwĩyetheri, rĩetagwo Kahocia Tũngĩ. Mũtongoria ũcio wa itũũra rĩu nake etagwo Guoko Kũraya. Na kwa ũguo Mũici Kaguarũ agĩciria handũ ha aheithie thigari cia Thayũ Thayũ ngumo atĩ nĩ cio cianyita Karoga Ngunũ ekũiya ũrogi ũcio athiĩ na guo kwa mũtongoria wa Kahocia Tũngĩ amũhe ũhoro wĩ wothe na acoke amwĩtie ũrangĩri tondũ nĩ oĩ wega atĩ mũtongoria wa itũũra rĩake nĩ angĩamũtwarithirie igotiinĩ angĩamenyire atĩ nĩ oinĩte watho wa itũũra rĩake. Kwerĩkanaga atĩ kĩndũ Mwathi Mwega ahete gĩtĩyo mũno gũkĩra iria ingĩ ciothe no mawatho ma itũũra, na amarũmagĩrĩra ndemwa kwa ndemwa.

Mũici Kaguarũ ningĩ nĩ endaga kwĩrĩhĩria tondũ nĩ ekũaga atĩ Karoga Ngunũ nĩ we warogete ithe kinya akoinĩka magũrũ meerĩ. Hamwe na ũguo, Mũici Kaguarũ nĩ oĩ atĩ Guoko Kũraya, mũtongoria wa itũũra rĩa Kahocia Tũngĩ, ndahete Mwathi Mwega, mũtongoria wa itũũra rĩa Mwĩyetheri, gĩtĩyo tondũ nĩ agiragio gũtuĩra mbũri ciake mĩrĩyo rĩrĩa itũũra rĩake rĩarĩ na ng’aragu. Kwa ũguo Mũici Kaguarũ ndarĩ na nganja atĩ Guoko Kũraya nĩ ekũmũrangĩra na amũhe ũikaro itũũrainĩ rĩake kinya marakara ma Mwathi Mwega mamũthire kana marikarikĩre.

Nĩ agĩkinyũkirie na ikinya rĩake rĩa ũici njorua kinya agĩkinya mũtĩinĩ wa mũtongu harĩa Karoga Ngunũ aahithĩte ũrogi o na gũtuĩka karoga Ngunũ o na ndakinyũkĩtie makinya matatũ kuma aahitha ũrogi wake. Ngumo ya Mũici Kaguarũ yoimĩte mũcemere wake tondũ gwatuĩkaga nĩ aiyaga mũndũ arũngiĩ na agethiĩra na mũiywo ndamenye tondũ we ndakubagia agĩthiĩ. Nĩ akĩiyire ũrogi na akĩhiũka ategũkubia erekeire kwa Guoko Kũraya. Ĩndĩ Mũici Kaguarũ ndaarĩ na mũnyaka, tondũ mũkoroko wake nĩ watũmire ehithe rũcinĩ rũmwe kuma kanyũmbainĩ ga kwĩhitha karĩa aheirwo nĩ Guoko Kũraya athiĩ akarore kana karoga Ngunũ nĩ aahithĩte ũrogi ũngĩ mũtonguinĩ aũiye. O aingĩra itũũrainĩ rĩa Mwĩyetheri nĩ onirwo nĩ mũthigari ũmwe wa Thayũ Thayũ, agĩikio ngono, na agĩtwarĩrwo Mwathi Mwega. Anyitwo athire agĩciragia nĩ ũrogi wa Karoga Ngunũ wamũnyitithia, tondũ gwatuĩkaga mũrogi ũcio angĩecirĩirie mũndũ ũrũ mũndũ ũcio omanagĩrĩra o hau kinya akamũkora ho kana akamũtũmanĩra. Kwa ũguo anyitwo o na ndamenyaga aroretio kwa Mwathi Mwega, eciragia aroretio gwa Karoga Ngunũ. Agĩthire akĩinainaga ta thaara agĩthaithaga mũthigari, “ndagũthaitha ndũkandware gwa Karoga Ngunũ, o na kaba ngohwo”.

Mwathi Mwega ndarĩire marĩgu atwarĩrwo Mũici Kaguarũ no mũingĩ etire mũcamanio o mũthenya ũcio. Nĩ amenyithirie mũingĩ mahĩtia ma Mũici Kaguarũ na akĩamba akĩmũkumia nĩ ũndũ wa kũhonokia arĩa Karoga Ngunũ endaga kũroga. Nĩ ũndũ wa gĩĩko kĩu kĩega, Mũici Kaguarũ akĩheo ng’ombe ithatũ cia iria. Thutha wa ũguo akĩmũnengerana igotiinĩ na agĩtuĩrwo kũgaragario na mwatũ mũingĩ wothe wa itũũra wĩroreire nĩ ũndũ wa kuna watho na njĩra ya kũruta thiri cia itũũra na gũcitwarĩra mwathani wa itũũra rĩngĩ handũ ha kũmenyithia thigari cia Thayũ Thayũ kana Mwathi Mwega. O hwaĩinĩ wa mũthenya ũcio aanyitirwo, Mũici Kaguarũ akĩgaragario na mwatũ mũingĩ wothe wa itũũra rĩake wĩroreire. O na ndakoretwo ainũkia kĩheo gĩake kĩa ng’ombe ithatũ cianeirwo igoti na rĩo rĩkĩnengera mũtumia wa Mũici Kaguarũ, ũrĩa warĩ ũmwe wa arĩa meyoneire akĩgaragario na mwatũ.

Kĩũria nĩ gĩkĩ: Tondũ Mũici Kaguarũ nĩ eekĩte wega nĩ kũhonokia arĩa Karoga Ngunũ eendaga kũroga kinya akaheo ng’ombe ithatu cia iria nĩ gĩĩko kĩu kĩega ũguorĩ, nĩ aagĩrĩirwo nĩ gũtwarwo igotiinĩ na gũtuĩrwo agaragario na mwatũ ta ũguo eekirwo?

Itua nĩ rĩaku we mũthomi wa rũgano rũrũ. Niĩ no itemi ngũnyitaga.
Ahootani a mbaara ya Thingira wa Wathani
Tũgĩcokerera cia mbaara Thingirainĩ wa Wathani Kenya, reke twĩyũrie kana nĩ kũrĩ gĩkundi kĩhotanĩte. O na gũtuĩka nĩ kũroneka gĩkundi kĩrĩa gĩtongoretio nĩ Joe Wanjui, Njenga Karume, John Mĩchũkĩ, na Stanley Mũrage nĩ kĩo kĩhotanĩte, mũhotani mũnene nĩ Barũthi wa kwa Ngeretha na arĩa arũgamĩrĩire. O hĩndĩ ĩyo Mũrũngi na Saitoti marerutũrũra mawĩrainĩ mao na mo magathĩti hamwe na ma NGO makĩũria Mũnini wa Mũtongoria wa bũrũri, Moody Awori na angĩ merutũrũre mawĩrainĩ mao, thirikari ya Kenya nĩ ĩrahũrire kĩrore ĩretĩkĩria thigari cia Ngeretha kwĩrutagĩra ndathano na megangaro mangĩ ma gĩthigari gĩcigoinĩ kiumĩte Laikipia gĩgakinya Archer’s Post, Isiolo.

Thigari icio cia Ngeretha nĩ ithitĩtwo nĩ aikari a gĩcigo kĩu atĩ nĩ ikomaga na atumia na airĩtu a gĩcigo kĩu na hinya, na nĩ kĩo thirikari ĩraregete gũciĩtĩkĩria kwĩgangarĩra na kwĩrutĩra ndathano gĩcigoinĩ kĩu kinya mateta ma aikari kuo mathikĩrĩrio, na cira wao ũtuo. Rĩu thirikari ĩgĩkĩra kĩrore o na ndĩnagweta ũhoro wĩgiĩ mateta ma acio makometwo nao na hinya. Ũhotani ũkĩrĩ wa ũ? Nĩ kĩĩ kĩragiria Maina Kĩai na ateteri a mawatho ma ũmũndũ marie icio?

Ũhootani wa Ngeretha Kenya: Gĩcunjĩ gĩa Kerĩ
O hau ũhoro wa wĩtĩkĩria ũcio wa thigari cia Ngeretha kwĩrutĩra ndathano gĩcigoinĩ kĩu twagweta ũrĩ, no ho harĩ ũhoro wa Barũthi wa kwa Ngeretha akiuga atĩ thirikari yake nĩ ĩgũteithĩrĩria thirikari ya Kenya gwetha na gũcokia mbeca iria ihithĩtwo mabengi ma kwa Ngeretha. Kwaroka gũkĩa, magathĩti makĩmenyithania atĩ mũcamanio wa kũririkana Njamba Nene ya Mau Mau na Bũrũri, Dedan Kĩmathi, nĩ waimirwo marũa itũũrainĩ rĩa Kahigainĩ, Nyĩrĩ, kũrĩa waharĩirio gũcamanio mweri 18 wa Mũgetho kũririkana mũthenya ũrĩa Kĩmathi aitirwo nĩ thirikari ya Kenya ya gĩkoronĩ.

Mũthũano wa mũteng’erio na mũteng’erania hamwe na ithũngũtha rĩa mũkami na mũkamwo rĩu gĩciĩrorerei, na wa kũingĩra aingĩre nĩ amu mũgithi nĩ mumu ceceni! Ũhotani wa Ngeretha gĩcunjĩ gĩa kerĩ nĩ ruo rwĩmbo rũrĩa rũrĩ igũrũ bũrũriinĩ witũ.

Kũhootana Ngũĩ no Kũhootwo Mbaarainĩ
Reke tũkiuge atĩ nĩ ma mbaara ya ũici na wĩhurĩria nĩ irathiĩ na mbere na aingĩ nĩ megũcirithio. Ũguo nĩ wega o na niĩ ngũga ũici ũninwo Kenya na arĩa ahĩtia macirithio. Ĩndĩ ateti amwe a arĩa maroiga ũici ũninwo na angĩ maroiga o na rĩu atabania amwe arĩa agwete ũiciinĩ wa Anglo Leasing merutũrũre mawĩrainĩ mao, rĩu ningĩ maroiga ũici ũrĩa wagĩrĩire kũhũranwo na guo nĩ wa Anglo Leasing no ti wa Goldenberg, kana wa ũtuĩria wa Ndũng’ũ wa Ithaka, o na gũtuĩka macio nĩ mo marĩkĩtie gũtuĩrio na nĩ mo makuĩte mbũri tatha! Ateti acio maroiga ũguo thutha wa kũmenya atĩ nao me hakuhĩ kũnyitĩrwo ũici wao wa hĩndĩ ĩrĩa Moi aarĩ njũng’wainĩ. Kaĩ kũrĩ ũici na kaũci?

Ũngĩrora ũhũrani wa mbaara icio twagweta haha rũgongo wega, no wone o na kũngĩkorwo na gĩkundi kĩmwe kĩrakũngũĩra ũhootani, kĩhootanĩte o ngũĩ, na kĩo gĩkombe kĩa ũhootani wa mbaara gĩgathiĩ na Ngeretha. Macũngĩrĩro, thigari cia kwa Ngeretha no irathiĩ na mbere kwĩgangarĩra ng'ũndũinĩ citũ, nao ateti a mwena na mwena no marathiĩ na mbere na mbaara ciao cia ngũĩ.

Thaaai!